strona g³ówna  
wtorek, 2 marca 2021; dzi¶ imieniny: Halszki, Heleny, Henryki,
info:         
Filmiki | Og³oszenia | Mapy | Forum Dyskusyjne | Ksiêga Go¶ci
Z³oty Stok
 
Kopalnia
 
Z³oto
 
Z³otówka
 
 

 Filmy 
 
Z³oty Stok - Karkonosze.ws

Powiêksz ten fim

Zobacz wszystkie filmy

 * * * 
 
Z³oty Stok mapka
Z³oty Stok mapka


mapka regionu
mapka regionu




   Z³ote dukaty z mennicy z³otostockiej   

Z dziejów górnictwa Z³otego Stoku

Tadeusz Miko¶

     1) Wprowadzenie i krótka historia miasta
     2) Historia budowy mennicy
     3) Z³ote dukaty w ¶redniowiecznej Europie
     4) Historia bicia z³otych monet w z³otostockiej mennicy

Wstêp

     Kiedy w 1961 roku zaprzestano eksploatacji w ostatniej polskiej kopalni z³ota i arsenu w Z³otym Stoku, fakt ten przeszed³ niemal niezauwa¿alny i ma³o kto obecnie wie, ¿e w momencie jej unieruchomienia zamkniêta zosta³a ca³a epoka w polskim górnictwie wydobycia i przeróbki menniczej z³ota.
     Pracuj±cy w tej prastarej kopalni górnicy dr±¿yli to samo z³o¿e, które zaczêli eksploatowaæ ich poprzednicy przy pomocy d³uta, kilofa i m³ota wiele wieków wcze¶niej.
     Z krótkimi przerwami z³otostocki kruszec wydobywano od XIII wieku a¿ do naszych czasów, z tym ¿e pocz±wszy od XVIII wieku kopalnia w Z³otym Stoku nastawiona by³a na eksploatacjê rudy arsenowej do produkcji arszeniku a z³oto natomiast stanowi³o produkt uboczny.
     Wielowiekowe, wzajemne przenikania siê kultur i tradycji górniczych serbo³u¿yckich, s³owackich, czeskich, niemieckich i polskich zaowocowa³y d³ugimi okresami ¶wietno¶ci górnictwa tego miasta. W skali europejskiej górnictwo i hutnictwo Z³otego Stoku odgrywa³o znaczn± rolê, a samo miasto posiada³o du¿e znaczenie jako wiod±cy o¶rodek nowatorskiej my¶li technicznej. Gdy na pocz±tku XVIII wieku kopalnie z³ota przestawi³y siê na wydobycie rud arsenu, technologie metalurgii arsenu i produktów arsenopochodnych stosowane w Z³otym Stoku sta³y siê jednym z g³ównych wzorów, na których opar³ siê rozwój tej dziedziny hutnictwa w Europie. W dowód uznania dla osi±gniêæ górniczych we wprowadzaniu postêpu technicznego król pruski powo³a³ w Z³otym Stoku w 1769 r. Urz±d Górniczy, podniesiony nastêpnie do rangi pierwszego Wy¿szego Urzêdu Górniczego dla ¦l±ska. Mie¶ci³ siê on w budynku dawnej mennicy ksi±¿êcej bij±cej w XVI i XVII wieku z³ote dukaty.

Wprowadzenie i krótka historia miasta

 Mennica      Jedn± z najstarszych ¶wieckich budowli w Z³otym Stoku jest zabytkowa pochodz±ca z XVI wieku mennica ksi±¿êca, której powstanie ¶ci¶le zwi±zane jest z okresem ¶wietno¶ci kopalnictwa z³ota. Z architektonicznego punktu widzenia z³otostocka mennica jest czê¶ci± ogólnego planu zabudowy miasta z prze³omu XV i XVI wieku. Niewykluczone, ¿e plan ten pokrywa siê z jeszcze starsz± XIV-wieczn± zabudow±. Poniewa¿ Z³oty Stok na przestrzeni dziejów by³ zawsze otwartym miastem górniczym bez umocnieñ i murów obronnych - budowla ta ocala³a a¿ do dzi¶ jako jeden z nielicznych zabytków architektury. Wspomniana mennica istniej±ca praktycznie od pocz±tku XVI wieku bez przebudowy, a¿ do obecnych czasów jest usytuowana prawie w samym centrum miasta tu¿ obok Ko¶cio³a Ewangelickiego (dawnego ko¶cio³a górniczego ¦w. Barbary wzniesionego ok. 1217 roku przez gwarków). Po wojnie husyckiej rada miejska stosunkowo szybko przesz³a na wiarê luterañsk±, a miejski ju¿ ko¶ció³ parafialny, przebudowany w 1517 roku (nosz±cy a¿ do 1945 roku nazwê ¦w. Salvatora) sta³ siê ko¶cio³em ewangelickim. Wielu mieszkañców Z³otego Stoku jest jeszcze dzi¶ przekonanych, ¿e miêdzy w/w ko¶cio³em a mennic± istnieje stare przej¶cie podziemne.
Historia miasta Z³oty Stok jest ¶ci¶le zwi±zana z rozwojem górnictwa z³ota i arsenu na Dolnym ¦l±sku. Wed³ug wielu badaczy niemieckich górnictwo w okolicach Z³otego Stoku ma ponad 1000-letni± tradycjê, jednak¿e na skutek wielu kataklizmów historycznych i po¿arów nie ma ju¿ dowodów "pisanych" na istnienie robót górniczych na tym obszarze przed XIII w. Pierwszy dokument historyczny mówi±cy o istnieniu osady pochodzi z 1273 r.
Prawa miejskie Z³oty Stok uzyska³ prawdopodobnie przed 1344 r. W 1483 roku miasto posiada³o prawa miasta górniczego oraz ordynacjê opart± na prawach górniczych ig³awskim i kutnohorskim.
     17 lutego 1491 roku Z³oty Stok otrzyma³ herb, sztandar i rangê Wolnego Miasta Górniczego. Jest to oficjalna data nadania mu praw miejskich.
     Na pocz±tku XVI wieku przypada szczytowy rozkwit górnictwa i hutnictwa z³ota oraz samego miasta. O gwa³townym rozwoju górnictwa ¶wiadczy zainteresowanie siê nim najpotê¿niejszych wówczas w Europie domów handlowych i spó³ek górniczo-hutniczych Fuggerów, Turzonów, Welsów, Imhoffów.
W 1529 roku w Z³otym Stoku by³o czynnych 145 kopalñ i kilkana¶cie ma³ych hut. Dwadzie¶cia lat pó¼niej liczba kopalñ wzros³a do 190, ilo¶æ wydobywanej rudy przekracza³a 30000 t, a roczna produkcja z³ota osi±gnê³a 60 kg (max. 140 kg) co dawa³o ok. 8% produkcji z³ota w Europie.

Historia budowy mennicy

     Powstanie w Z³otym Stoku mennicy poprzedzone zosta³o znacz±cymi w historii wydarzeniami dla istniej±cych kopalñ z³ota i samego miasta. 17 marca 1502 roku cesarz austriacki wydaje przywilej ksi±¿êtom ziêbickim (w³a¶cicielom kopalñ w Z³otym Stoku) na bicie z³otych florenów i groszy. Dotychczas ksi±¿êta ci nie bili z³otych monet, ale na skutek gwa³townego rozwoju wydobycia z³ota w Z³otym Stoku postanowili wykorzystaæ sprzyjaj±c± koniunkturê i w 1507 roku przenie¶li czê¶ciowo swoj± mennicê z Z±bkowic (nie z Ziêbic) do Z³otego Stoku, gdzie pocz±tkowo mie¶ci³a siê ona w dworze ksi±¿êcym. Ta prowizoryczna mennica pocz±tkowo oprócz srebrnych groszy górniczych bi³a ju¿ w 1510 r. z³ote floreny reñskie z podobizn± ¦w. Jakuba i tarczami herbowymi Podiebradowiczów. W tym samym te¿ roku rozpoczêto budowê obecnej mennicy, któr± ukoñczono dopiero w 1520 roku. Budynek mennicy znajduje siê przy obecnym placu Ko¶cielnym 1, dawnym Nowym Rynku w jego po³udniowej pierzei. Z racji swojej funkcji by³ wyizolowany od zabudowy mieszczañskiej. Teren posesji wznosi siê w kierunku po³udniowym; jest to pó³nocny stok Góry Krzy¿owej. Z trzech stron otoczony by³ ogrodem; od po³udnia, wschodu i pó³nocy. Granice ogrodu wyznacza³ jeszcze czê¶ciowo istniej±cy mur, od pó³nocy jako oporowy, oskarpowany. Nadaje to po³o¿eniu mennicy pewne cechy obronno¶ci. Usytuowanie mennicy przedstawia 18-wieczna stara rycina Wernhera.
W trakcie budowy mennicy w 1511 roku ksi±¿êta ziêbiccy Albrecht i Karol wydali przywilej menniczy miastu. Po ¶mierci ksiêcia Albrechta ksi±¿ê Karol w tym¿e roku sam poleci³ biæ monety i ju¿ w latach 1517 - 1519 wybito w z³otostockiej mennicy pewn± ilo¶æ groszy.
W 1518 roku w miejsce reñskich z³otych monet bito z³ote wêgierskie guldeny i wêgierskie dukaty. Poniewa¿ dukaty by³y bogatsze i bardziej presti¿owe dla w³a¶cicieli z³otostockiej mennicy ju¿ w 1526 roku wypar³y one ca³kowicie z obiegu z³ote reñskie (nazwa pochodzi od z³otych monet bitych z kruszcu wydobywanego w kopalniach le¿±cych nad Renem).
     Z funkcjonowaniem mennicy wi±za³ siê jeszcze jeden fakt historyczny. Bogaty Z³oty Stok i magia jego z³ota przyci±ga³y rabusiów i rozbójników z ca³ej Europy. Aby temu zapobiec miasto uzyskuje w 1541 roku prawo "wy¿szego s±downictwa" i buduje mur szubienniczny wraz z szubienic± miejsk± (jego ¶lady znajduj± siê ko³o krzy¿a przy drodze do Sosnowej).

Z³ote dukaty w ¶redniowiecznej Europie

  Dukat z³otostocki, 1522 r.      Aby przybli¿yæ czytelnikom problematykê dukatów i wielodukatów, z których s³ynê³a w Europie ksi±¿êca mennica w Z³otym Stoku nieodzowne jest podanie pewnych informacji dotycz±cych etymologii s³owa "dukat".
Mimo, ¿e z³ote monety rozpoczêto wykonywaæ na ¶wiecie ju¿ od VI w. BC, to dopiero w ¶redniowieczu zrobi³y prawdziw± karierê.      Z³oty dukat powsta³ w Wenecji w 1284 roku. Nazwa ta by³a u¿ywana w ¶redniowiecznych W³oszech ju¿ wcze¶niej (w XII wieku) na oznaczenie wiêkszych monet srebrnych. Etymologicznie mia³a zwi±zek z pojêciem monety ksiêstwa (nie tylko weneckiego).
W Polsce nazwa monety "floren" obok nazwy "dukat" przetrwa³a d³ugie dziesi±tki lat. Na¶ladownictwo bicia dukatów oraz wagi przyjêli niektórzy piastowscy ksi±¿êta ¶l±scy jak np. Bolko II ¦widnicki, czy Wac³aw I Legnicki. Pó¼niej w ca³ej Europie utrwali³a siê (obok z³otego florena z Florencji) nazwa dukata jako synonimu z³otej monety o wadze 3,5 g, bez wzglêdu na jej pochodzenie i t³oczone na niej wyobra¿enia. Aby odró¿niæ z³otego dukata od dukata obliczeniowego (bitego w srebrze) dukat bity w z³ocie zwany by³ czêsto cekinem (W³ochy), goldguldenem (Niemcy), z³otym florenem (Czechy), z³otym ecú (Francja), z³otym dukatem lub guldenem (Wêgry), czy te¿ czerwonym z³otym (Polska).
     W Europie pó¼nego ¶redniowiecza i pocz±tku czasów nowo¿ytnych z³ota moneta by³a podstawowym miernikiem warto¶ci pieniê¿nej, a powaga królestwa wymaga³a bicia monet z³otych w pañstwach chrze¶cijañskich. (Polska nie posiadaj±ca w tym okresie kopalñ z³ota domaga³a siê zap³aty np. za sól pochodz±c± z Wieliczki i Bochni w z³otych dukatach lub florenach. W ten sposób pozyskane z³oto by³o przebijane na polskie dukaty na wiêksz± skalê dopiero za panowania Zygmunta I, po 1528 r.)

Historia bicia z³otych monet w z³otostockiej mennicy

     Wracaj±c do mennicy z³otostockiej wcze¶niej ju¿ stwierdzono, ¿e bito tam wêgierskie z³ote guldeny i dukaty w 1518 roku, natomiast zachowane do dzi¶ z³ote dukaty (przechowywane przez europejskie muzea i kolekcjonerów) pochodz± z lat 1528, 39, 61, 76, 90 i 93 roku. Wg badacza niemieckiego Heintzego i czeskiego Krutii z³otostocka mennica wybi³a orientacyjnie:

w 1547 r.21 287 szt. z³otych dukatów
w 1582 r. (2 lutego !)     596 szt.
w 1591 r.  2 647 szt.
w 1592 - 93 r.  1 902 szt.
w 1595 r.  1 925 szt.
w 1596 r.  1 717 szt.
w 1599 r.  5 315 szt.
w 1600 r.     160 szt.

S± to oczywi¶cie dane niepe³ne, niemniej obrazuj± ogromny wysi³ek dawnych mincerzy (mistrzów menniczych, probierczych, wykonawców stempli) oraz zarz±dów i w³a¶cicieli mennicy w Z³otym Stoku w latach 1507 - 1620.
Historia w/w mennicy jest bardzo ciekawa.
W 1574 roku ksi±¿êta ziêbicko-ole¶niccy, do których nale¿a³ Z³oty Stok przekazali miasto wraz z mennic± wierzycielom, którzy z kolei sprzedali go w 1581 roku bogatemu panowi czeskiemu Wilhelmowi z Rosenbergu (Roženbergu). W³a¶ciciel ten ju¿ wcze¶niej w 1552 r. uzyska³ od królów czeskich przywilej menniczy.
Za jego rz±dów na pocz±tku 1582 roku rozpoczêto bicie dukatów, a starosta Marek Ambreš z Rosenthalu zameldowa³ Wilhelmowi o wybiciu w ci±gu jednego dnia (2 lutego) 596 z³otych monet. W 1587 roku przerwano bicie dukatów. Wznowiono je w 1590 roku, by definitywnie zakoñczyæ w pa¼dzierniku 1591 roku.
     Na podstawie dostêpnych dokumentów i publikacji mo¿na stwierdziæ, ¿e Wilhelm Rosenberg prowadzi³ w z³otostockiej mennicy w latach 1582 - 1587 oraz 1590 - 1591 bicie zarówno monet obiegowych (talarów, dukatów i wielodukatów) jak te¿ pami±tkowo-okoliczno¶ciowych z³otych medali w 1587 r. (z okazji ¶lubu lub ¶mierci panuj±cego wydawano medale pami±tkowe).
Za jego czasów zarówno dukaty jak i wielodukaty na frontowej stronie (awersie) mia³y zwykle herb panuj±cego ksiêga, natomiast na odwrocie (rewersie) postaæ ¦w. Krzysztofa - patrona z³otostockich górników.
Wybicie tak du¿ej ilo¶ci monet obiegowych oraz pami±tkowo-okoliczno¶ciowych potwierdza tezê, ¿e XVI wiek by³ "z³otym okresem" w dziejach Z³otego Stoku.
     W ostatnim roku bicia przez Wilhelma monet (1591 r.) ze z³otostockiego kruszcu zosta³o wykonanych 2647 szt. z³otych monet, a pozosta³± czê¶æ z³ota (16 miarek) odprowadzono ju¿ do mennicy w Pradze.
     Po bezdzietnej ¶mierci Wilhelma z Rosenbergu w 1592 roku jego nastêpc±, i w³a¶cicielem Z³otego Stoku wraz z mennic± zosta³ jego m³odszy brat Piotr Wok (Peter Wokh), który w latach 1592 - 1595 wybija³ w w/w mennicy dukaty i wielodukaty.
W 1599 roku ksi±¿ê legnicko-brzeski Joachim Fryderyk odkupi³ od Piotra Woka miasto i po otrzymaniu od króla czeskiego zezwolenia na bicie z³otej i srebrnej monety podj±³ emisjê dukatow±. Wdowa po nim ksiê¿na Anna Maria kaza³a biæ w 1605 roku sztuki 10-dukatowe tzw. portuga³y.
W latach 1610 - 1620 ksi±¿êta Jan Krzysztof i Jerzy Rudolf bili monety dukatowe (o nomina³ach od 1/2 do 10 dukatów) oraz drobne monety w postaci groszy i trojaków, choæ ówczesna Pañstwowa Komisja Kontrolna odrzuci³a ich drobne monety i stwierdzi³a mniejsz± ilo¶æ z³ota w monetach.
     W roku 1619 kroniki notuj± jeszcze bicie 1/4 dukatówek, ale ju¿ mennica wydaje pierwsze miedziane monety - trzyhalerzówki.
Widaæ zbli¿aj±cy siê kryzys z³otostockiej mennicy, z którego ju¿ siê nie podniesie. Dalszy upadek mennicy przynios³a wojna 30-letnia. Ksi±¿êta ze wzglêdów bezpieczeñstwa chcieli mieæ mennicê bli¿ej swojego zamku, dlatego te¿ zaprzestano w Z³otym Stoku bicia monet w 1620 roku, a mennicê przeniesiono do O³awy.
     Tak w skrócie wygl±da³a historia bicia z³otych monet w z³otostockiej mennicy; w swej pierwotnej funkcji u¿ytkowana by³a równo 100 lat. O pó¼niejszych dziejach posiadamy skromne informacje. Prawdopodobnie budynek z³otostockiej mennicy s³u¿y³ jako siedziba urzêdów i instytucji. W 1708 roku, gdy katolicy ponownie utracili ko¶ció³ miejski przejêli na prowizoryczn± ¶wi±tyniê budynek cesarskiego urzêdu, a urz±d wraz z rezydencj± nadzoru górniczego przeniesiony zosta³ do omawianej dawnej mennicy, od d³u¿szego czasu zaniedbanej. Od 1769 roku by³a siedzib± Urzêdu Górniczego, pó¼niej Deputacji Górniczej Ziêbicko - K³odzkiej. Nastêpnie spe³nia³a funkcje mieszkalne. Obecnie znajduj± siê w tym XVI-wiecznym budynku mieszkania komunalne.
     Budynek by³ej mennicy zosta³ wpisany do rejestru zabytków decyzj± Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Wa³brzychu nr 806/We z dn. 14.05.1981 r.
     Ze wzglêdu na to, ¿e XVI-wieczny obiekt dawnej mennicy ksi±¿êcej jest jedynym w mie¶cie, najstarszym zachowanym w takim stopniu obiektem zabudowy ¶wieckiej, z którego powstaniem wi±¿e siê okres ¶wietno¶ci Z³otego Stoku - uwa¿am, ¿e nale¿y nadaæ mu now± funkcjê u¿ytkowania.
Ten XVI-wieczny budynek mennicy, bêd±cy unikatem w skali europejskiej powinien w przysz³o¶ci staæ siê zarówno Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Z³ota jak te¿ Centrum Mi³o¶ników Nauk o Ziemi. W ten sposób równocze¶nie spe³nia³by funkcje konferencyjn±, ekspozycyjn±, edukacyjn± i czê¶ciowo noclegow±.
Istnienie takiego o¶rodka mog³oby tak¿e pomóc w³adzom miejskim w promocji tego najstarszego górniczo-hutniczego miasta w Polsce i ca³ej przepiêknej okolicy.
Powo³any do nowej funkcji obiekt móg³by w przysz³o¶ci staæ siê równie¿ pocz±tkiem zrekonstruowanej podziemno-naziemnej trasy turystycznej w Z³otym Stoku.
W muzeum by³yby gromadzone znalezione w kopalni, zak³adach przeróbczych, hucie, prochowni, stare mapy, narzêdzia, przyrz±dy pomiarowe, zdjêcia dokumentalne, pieczêcie i dokumenty, zbiory minera³ów i numizmatyków oraz inne pami±tki historyczne zwi±zane z charakterem tego górniczego miasta.
Dot±d istniej± dokumenty miejskie, ¶redniowieczne epitafia, rze¼by i czê¶ci p³yt nagrobnych pochodz±cych z dawnego ko¶cio³a ewangelickiego, a zdeponowane obecnie w kilku dolno¶l±skich muzeach.
Nadal jeszcze w muzeach krajowych i zagranicznych mo¿na ogl±daæ dukaty, wielodukaty i medale bite w z³otostockiej mennicy.
Wiele jest jeszcze przedmiotów i eksponatów zwi±zanych z histori± Z³otego Stoku i okolic bêd±cych w posiadaniu obecnych i dawnych mieszkañców miasta, którzy z pewno¶ci± przeka¿± je do bezpiecznego muzeum.
To ¶redniowieczne miasto górnicze bêdzie obchodziæ 17 lutego 2001 roku 610-lecie nadania mu praw miejskich w postaci sztandaru, herbu i rangi Wolnego Miasta Górniczego.

Tadeusz Miko¶